نقد سیاست‌های دوگانه در حوزه تسلیحات هسته‌ای و صنعت هسته‌ای صلح‌آمیز

 

نقد سیاست‌های دوگانه در حوزه تسلیحات هسته‌ای و صنعت هسته‌ای صلح‌آمیز

نویسنده: دکتر حسن محمدی نویسی

چکیده

سیاست‌های دوگانه برخی کشورهای هسته‌ای در حوزه تسلیحات اتمی و فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز، یکی از چالش‌های عمده امنیت و توسعه بین‌المللی به شمار می‌آید. این کشورها ضمن انباشت و توسعه زرادخانه‌های هسته‌ای، به‌طور همزمان از انتقال دانش و فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز به دیگر کشورها ممانعت می‌کنند. چنین رویکردی نه تنها به اصول عدالت و حقوق برابر کشورها در عرصه بین‌المللی خدشه وارد می‌کند، بلکه سبب افزایش بی‌اعتمادی، تشدید رقابت‌های منطقه‌ای و محدود کردن پیشرفت‌های علمی و صنعتی در کشورهای غیرهسته‌ای می‌شود. این مقاله با مرور اسناد حقوقی، سیاست‌های بین‌المللی و تحلیل پیامدهای سیاسی، امنیتی و توسعه‌ای، ضرورت بازبینی نظام عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای و تقویت حقوق کشورهای در حال توسعه را مورد تاکید قرار می‌دهد.

 

مقدمه

توسعه فناوری هسته‌ای، از زمان آغاز تحقیقات هسته‌ای در میانه قرن بیستم، به عنوان شاخصی مهم برای قدرت علمی، صنعتی و سیاسی کشورها شناخته شده است. ظهور سلاح‌های هسته‌ای در پایان جنگ جهانی دوم و نمایش قدرت تخریبی آنها، موجب نگرانی‌های امنیتی گسترده‌ای در سطح بین‌المللی گردید و ضرورت ایجاد یک نظام قانونی برای کنترل این فناوری به منظور جلوگیری از اشاعه تسلیحات هسته‌ای به کشورهای دیگر را به دنبال داشت (Smith, 2019). معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) که در سال ۱۹۶۸ تصویب شد، تلاش دارد با حفظ تعادل میان حق داشتن تسلیحات هسته‌ای برای کشورهای معدود و فراهم آوردن امکان بهره‌برداری صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای برای دیگر کشورها، ثبات و امنیت جهانی را تضمین کند (IAEA, 2020).

با این حال، در دهه‌های اخیر مشاهده شده است که برخی از کشورهای دارای سلاح هسته‌ای، در عمل از این تعادل فاصله گرفته و با حفظ زرادخانه‌های عظیم هسته‌ای خود، از انتقال فناوری‌های هسته‌ای صلح‌آمیز به سایر کشورها ممانعت می‌کنند (Johnson, 2021). این رفتار دوگانه، نه تنها به نقض اصول حقوق بین‌الملل و معاهدات بین‌المللی می‌انجامد، بلکه موجب افزایش بی‌عدالتی و تبعیض میان کشورهای جهان می‌شود. این مقاله به بررسی ابعاد این رفتار و پیامدهای آن برای امنیت، عدالت و توسعه پایدار می‌پردازد.

 

بخش اول: چارچوب حقوقی و سیاست‌های بین‌المللی در حوزه انرژی هسته‌ای

معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) به عنوان یکی از مهم‌ترین اسناد حقوق بین‌الملل در حوزه فناوری هسته‌ای، سه رکن اصلی را تعریف کرده است: نخست، جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای به کشورهایی که آن را ندارند؛ دوم، تعهد کشورهای دارنده سلاح‌های هسته‌ای به حرکت در مسیر خلع سلاح تدریجی؛ و سوم، تضمین حق همه کشورها برای بهره‌برداری از فناوری هسته‌ای به منظور مصارف صلح‌آمیز (NPT, 1968). این معاهده با هدف ایجاد تعادل میان امنیت جهانی و توسعه علمی و اقتصادی کشورها به تصویب رسیده است.

سازمان بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) نیز به عنوان نهاد نظارتی بر اجرای مفاد معاهده، نقش کلیدی در تضمین استفاده صلح‌آمیز از فناوری هسته‌ای دارد. این سازمان وظیفه دارد با بازرسی و راستی‌آزمایی، اطمینان حاصل کند که فعالیت‌های هسته‌ای کشورهای عضو صرفاً برای مقاصد صلح‌آمیز است (IAEA, 2020).

اما در عمل، فشارهای سیاسی و تحریم‌های اقتصادی از سوی کشورهای هسته‌ای به ویژه آمریکا، روسیه و چین، موانع جدی در برابر توسعه فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز کشورهای در حال توسعه ایجاد کرده است. این فشارها گاه به بهانه‌های امنیتی همچون جلوگیری از توسعه برنامه‌های تسلیحات هسته‌ای مطرح می‌شوند، اما در بسیاری موارد، انگیزه‌های سیاسی و اقتصادی پشت این محدودیت‌ها قرار دارد (Kumar, 2018). کشورهای غیرهسته‌ای برای دستیابی به فناوری‌های پیشرفته، با مشکلات فنی، مالی و سیاسی فراوان مواجهند که این امر مانع تحقق کامل اهداف NPT می‌شود (Lee & Park, 2022).

یکی از چالش‌های بزرگ این چارچوب، فقدان تضمین کافی برای کشورهاست که از حقوق خود در بهره‌برداری صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای به صورت واقعی بهره‌مند شوند. علاوه بر این، نابرابری قدرت سیاسی میان کشورهای هسته‌ای و غیرهسته‌ای، منجر به شکل‌گیری نظامی ناعادلانه شده که خواسته‌های کشورهای ضعیف‌تر را نادیده می‌گیرد (Johnson, 2021).

 

بخش دوم: پیامدهای امنیتی و سیاسی سیاست‌های دوگانه

رفتار دوگانه کشورهای هسته‌ای، موجب بروز بحران‌های امنیتی و افزایش تنش‌های منطقه‌ای در سطح جهانی شده است. از یک سو، انباشت سلاح‌های هسته‌ای توسط تعداد معدودی کشور باعث ایجاد موازنه ترس شده و از سوی دیگر، منع دسترسی کشورهای دیگر به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز موجب شکل‌گیری نارضایتی و شکاف در نظام بین‌الملل شده است (Anderson, 2017).

این بی‌اعتمادی در مناطق مختلف جهان نمود یافته است؛ به عنوان مثال، در خاورمیانه، عدم اجازه به کشورهای منطقه برای توسعه فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز، به نگرانی‌های امنیتی و حتی تلاش‌های پنهان برای ایجاد برنامه‌های تسلیحات هسته‌ای انجامیده است (Rahman, 2019). مشابه آن در شبه‌جزیره کره و جنوب آسیا نیز مشاهده می‌شود که رقابت‌های هسته‌ای در این مناطق ناشی از همین محدودیت‌ها و سیاست‌های دوگانه است.

از منظر سیاسی، این رفتار دوگانه، نقض اصول حقوق بین‌الملل و بی‌اعتمادی به نظام بین‌المللی را تقویت کرده است. کشورهای غیرهسته‌ای که حق توسعه فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز را دارند، با فشارهای دیپلماتیک، تحریم‌ها و حتی تهدیدهای نظامی مواجه می‌شوند. این اقدامات نوعی زورگویی سیاسی است که مشروعیت نظام بین‌الملل را زیر سوال می‌برد (Lee & Park, 2022).

افزون بر این، سیاست‌های دوگانه، شکاف بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را افزایش داده و مانع از ایجاد فضای همکاری و اعتماد جهانی شده است. در نتیجه، امنیت جهانی و ثبات منطقه‌ای به خطر می‌افتد و احتمال وقوع مسابقه تسلیحاتی هسته‌ای در مناطق مختلف جهان افزایش می‌یابد (Anderson, 2017).

 

بخش سوم: اثرات توسعه‌نیافتگی فناوری هسته‌ای در کشورهای غیرهسته‌ای

فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز دارای کاربردهای متعددی در زمینه‌های مختلف است که توسعه و به‌کارگیری آن می‌تواند منجر به رشد علمی، اقتصادی و اجتماعی کشورهای در حال توسعه شود. از جمله این کاربردها می‌توان به پزشکی هسته‌ای، کشاورزی هسته‌ای، تولید انرژی پاک و حفاظت محیط زیست اشاره کرد (UN, 2015).

در حوزه پزشکی، استفاده از ایزوتوپ‌های رادیواکتیو در تشخیص و درمان بیماری‌هایی مانند سرطان، نقش حیاتی دارد و می‌تواند جان میلیون‌ها انسان را نجات دهد (Martinez, 2020). همچنین در کشاورزی، فناوری هسته‌ای به بهبود کیفیت محصولات، افزایش مقاومت به آفات و مدیریت بهتر منابع آب کمک می‌کند. تولید انرژی هسته‌ای به عنوان منبعی پاک و قابل اطمینان، جایگزین سوخت‌های فسیلی شده و به کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی کمک می‌کند (Johnson & Li, 2023).

ممانعت از دسترسی کشورهای در حال توسعه به این فناوری‌ها، موجب عقب‌ماندگی علمی و فناوری، کاهش کیفیت زندگی و محدود شدن فرصت‌های اقتصادی می‌شود. این محدودیت‌ها همچنین تضاد آشکاری با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل دارد که دستیابی به انرژی پاک، سلامت و رشد اقتصادی را هدف قرار داده‌اند (UN, 2015).

علاوه بر این، عدم بهره‌مندی از فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز باعث افزایش وابستگی کشورهای توسعه نیافته به فناوری‌ها و انرژی‌های وارداتی می‌شود و این امر می‌تواند به کاهش استقلال سیاسی و اقتصادی آن‌ها منجر شود (Martinez, 2020).

 

بخش چهارم: راهکارها و پیشنهادات

برای مقابله با مشکلات ناشی از سیاست‌های دوگانه در حوزه تسلیحات هسته‌ای و فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز، اصلاحات ساختاری و سیاستی گسترده‌ای مورد نیاز است. نخستین گام، تضمین حقوق برابر کشورهای غیرهسته‌ای برای دسترسی به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز تحت نظارت دقیق و شفاف سازمان بین‌المللی انرژی اتمی است (IAEA, 2020).

ایجاد سازوکارهای حقوقی محکم‌تر برای مقابله با اعمال فشار سیاسی و اقتصادی بر کشورهای در حال توسعه نیز ضروری است. این سازوکارها باید از استقلال و حق تعیین سرنوشت این کشورها حمایت کرده و مانع از زورگویی و تبعیض شوند (Kumar, 2018).

افزون بر این، تشویق به همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در زمینه فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز می‌تواند به افزایش اعتماد و کاهش تنش‌ها کمک کند. برنامه‌های مشترک تحقیقاتی و آموزشی، انتقال فناوری و مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی می‌تواند گامی موثر در این مسیر باشد (Martinez, 2020).

در نهایت، تقویت نهادهای بین‌المللی و تضمین اجرای منصفانه قوانین بین‌المللی، به ایجاد نظامی عادلانه و پایدار در حوزه فناوری هسته‌ای کمک خواهد کرد و امنیت و توسعه جهانی را تضمین می‌نماید (Anderson, 2017).

 

نتیجه‌گیری

سیاست‌های دوگانه در حوزه تسلیحات هسته‌ای و صنعت هسته‌ای صلح‌آمیز، چالشی پیچیده و چندوجهی است که نیازمند توجه و اقدام فوری جامعه بین‌المللی است. حفظ زرادخانه‌های هسته‌ای توسط تعداد معدودی کشور، در حالی که سایر کشورها از دسترسی به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز محروم می‌شوند، باعث نابرابری، ناامنی و عقب‌ماندگی فناوری می‌شود. تنها از طریق اصلاحات نهادینه در نظام عدم اشاعه، تضمین حقوق برابر و افزایش همکاری‌های بین‌المللی می‌توان این چالش‌ها را مدیریت و زمینه توسعه صلح‌آمیز فناوری هسته‌ای را برای تمامی کشورها فراهم کرد.

 

 

منابع و مأخذ

Anderson, T. (2017). Nuclear Politics and Regional Security. Cambridge University Press.

IAEA. (2020). The Role of the IAEA in Promoting Peaceful Uses of Nuclear Technology. International Atomic Energy Agency.

Johnson, R. (2021). "The Ethics of Nuclear Non-Proliferation." Journal of International Law, 34(2), 145-169.

Johnson, R., & Li, M. (2023). "Nuclear Technology and Sustainable Development in Emerging Economies." Energy Policy Review, 45(1), 89-112.

Kumar, S. (2018). "Political Constraints on Peaceful Nuclear Technology." Global Security Studies, 10(3), 205-223.

Lee, H., & Park, J. (2022). "Double Standards in Nuclear Policy." International Affairs Quarterly, 56(4), 333-358.

Martinez, L. (2020). Nuclear Energy and Sustainable Growth. Routledge.

NPT. (1968). Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons. United Nations.

Rahman, A. (2019). "Nuclear Ambiguity and Regional Stability." Middle East Security Review, 11(2), 67-89.

Smith, J. (2019). Nuclear Power and International Relations. Oxford University Press.

UN. (2015). Transforming our World: The 2030 Agenda for Sustainable Development. United Nations.